HABERTÜRK: Alp Er To'nga maqbarasi O'zbekistonda topildimi?
2021 3 oktyabr | Ankara
Shu kunda turklar tarixi bilan chambarchas bog'liq bo'lgan yangiliklar jamoatchilikni hayajonga soldi. O'zbekistondagi ko'p yillik izlanishlari bilan tanilgan professor Nejati Demir quyidagicha yangilikni ijtimoiy tarmoq sahifasida chop etdi: "Turkiy xalqlarning umumiy ajdodi bo'lmish Alp Er To'nga qabrini men Buxoroda topdim..."
Deyarli bir zumda, bu yangilik ijtimoiy tarmoqlardagi yangiliklar kanallarining eng yuqori cho'qqisiga chiqdi, lekin bu bayonotdan ehtiyot bo'lgan yoki ilmiy sensatsiyani umuman qo'llab-quvvatlamagan olimlar ham topildi. Haqiqatga ilmiy yo'l shubhalar va dalillarni izlashdan iboratligi tushunarli, bu esa shuni anglatadiki, bu yangilik har tomonlama o'rganib chiqilishi lozim...
Bir necha vaqt oldin Turkiyada "Tumaris" filmi namoyish etildi. Birinchi ayol hukmdor Tumaris, shuningdek, Alp Er To'nganing nabirasi bo'lganligi aytiladi. Saklar, Go'kturklar va Uyg'urlar haqida gap ketganda, Alp Er To'nga turkiy xalqlar tarixida ramziy va birlashtiruvchi shaxs maqomini oladi...
Bir necha vaqt oldin Turkiyada "Tumaris" filmi namoyish etildi. Birinchi ayol hukmdor Tumaris, shuningdek, Alp Er To'nganing nabirasi bo'lganligi aytiladi. Saklar, Go'kturklar va Uyg'urlar haqida gap ketganda, Alp Er To'nga turkiy xalqlar tarixida ramziy va birlashtiruvchi shaxs maqomini oladi...
Aslida, shaxsan men uchun bu hikoyada eng muhim narsa, agar kashfiyot tasdiqlansa, bu turk dunyosi mafkurasiga tektonik ta'sir ko'rsatadi. Va bu arxeologik komponentning texnik jihatlaridan ko'ra muhimroqdir. Axir, hatto Mahmud Koshg'ariy ham turkiy hukmdorlarning barchasi Afrosiyobdan (Alp Er To'nga) kelib chiqqanligini, qolganlarning hammasiga "xon" yoki "xakan" unvonini olish taqiqlangan deb ta'kidlagan.
Hammasini yaxshilab tushunish uchun, men Turkiyaga kelganimdan so'ng, afsonaviy qabrni topdim, deb da'vo qilayotgan odam – professor Nejati Demir bilan birinchi uchrashuvni o'tkazdim. Doktor Demir bilan anchadan buyon tanish bo'lganim uchun, avvaldan aytayki, u uzoq ishining natijasidan chin dildan hayajonda edi. Mana, men undan nimalarni bilib olishga muvaffaq bo'ldim...
Hammasini yaxshilab tushunish uchun, men Turkiyaga kelganimdan so'ng, afsonaviy qabrni topdim, deb da'vo qilayotgan odam – professor Nejati Demir bilan birinchi uchrashuvni o'tkazdim. Doktor Demir bilan anchadan buyon tanish bo'lganim uchun, avvaldan aytayki, u uzoq ishining natijasidan chin dildan hayajonda edi. Mana, men undan nimalarni bilib olishga muvaffaq bo'ldim...
Nejati Demir, Gazi Universiteti professori
– Janob Demir, aytingchi, Alp Er To'nga kim? Axir, bu odam hech qachon bo'lmagan degan fikr ham bor...
– Men bu nuqtai nazarga mutlaqo qo'shilmayman. Ayting-chi, odamlar yo'q odamning o'limi uchun chin dildan motam tutishadimi? Men ilgari noma'lum bo'lgan uchta qo'lyozmani topdim, ularni albatta kitobimga kiritaman. Eronning "Shohnoma" dostonida "Afrosiyob" deb nomlangan Alp Er To'nga– turk hukmdorlarining avlodi hisoblangan qahramon. Va bu, albatta, afsonaviy emas, balki tarixiy shaxs. Afrosiyob degan aholi punkti bor. Aslida bu forslarning turk xoni Alp Er To'ngaga bergan nomi. Afsuski, qadimiy shaharni XIII asrda Chingizxon yer bilan yakson qilgan. Biroq, keyinchalik bu joyda qazish ishlari olib borilgan. Arxeologlar topgan topilmalar bizni miloddan avvalgi VIII asrga olib boradi.
– Sizning kashfiyotingizning turkiy xalqlar tarixi uchun ahamiyati nimada?
– Men har doim o'z davlatlari shakllanishining dastlabki bosqichlarida turkiy xalqlar orasida asosiy qonuniylik manbai klanga mansub bo'lish huquqining o'ziga xos ne'matlari bo'lganiga ishonganman. Turkiy kuchlar faqat Alp Er To'nga avlodlari boshchiligida paydo bo'lishi mumkin edi. Agar biz aniqliklarga to'xtaladigan bo'lsak, Go'kturklardan keyin uyg'urlar, qoraxoniylar, qarluklar va saljuqiylar imperiyalari ketma-ket yaratildi va ularning hammasi imperiyalar ustidan hokimiyat tepasiga kelib, Alp Er To'nganing avlodlari ekanliklari bilan hokimiyatga da'volarini isbotladilar. Demak, bu fenomenal birlashtiruvchi omil. Men sizga yana bir narsani aytib beraman, garchi bu haligacha bahsli bo'lsa ham: pecheneglar... "Pesheng" – Afrosiyobning otasi, va pecheneglar Alp Er To'ngadan kelib chiqqan deb da'vo qilib, o'z qabilaviy ittifoqini shu aloqaga asoslanib yaratgan. Ha, ha, keyinchalik bu so'z "peshenga" dan "pecheneg" ga aylandi va ba'zi yevropalik olimlar saklar yoki skiflar turk emasligiga ishonishda davom etadilar. Biroq, ular bu nutqlarni qayta ko'rib chiqishlariga to'g'ri keladi, chunki O'zbekistondagi Alp Er To'nga va Buxoro o'rtasidagi bog'liqlik turkiy xalqlar tarixini rad etib bo'lmaydigan ishonch bilan yoritadi va kengaytiradi.
– Siz qabrni topdim, dedingiz. Bu qanday sodir bo'ldi? Bu joy qayerda?
– Manzilini aniqlagan qabr - tarixda Alp Er To'nga va Afrosiyob nomi bilan mashhur bo'lgan buyuk turk xoni maqbarasi. Bu men 1996 yildan beri o'rganib kelayotgan mavzu. 943 yilda Abubakr Muhammad ibn Jafar Narshohiy tomonidan yozilgan "Buxoro tarixi" nomli asar bor, u ham dafn etish faktini eslatib o'tadi. Ko'p afsonalar Xorazmda ham, Janubiy Qozog'istonda ham saqlanib qolgan. Ko'p manbalarga asoslanib, qabr Buxoroda ekaniga nihoyat amin bo'ldim. Nima uchun mendan oldin hech kim bunday qadam tashlamaganini bilmayman, lekin Buxorodagi tadqiqotlarimda aynan men kutgan joyda qo'rg'onni topdim. Hozircha shuni aytishim mumkinki, bu qo'rg'on katta qabristonning o'rtasida, Buxoro tekis landshaftli shahar bo'lishiga qaramay kichik tepalik ustida joylashgan va... Qabr ustida tosh yo'q edi.
– Men bu nuqtai nazarga mutlaqo qo'shilmayman. Ayting-chi, odamlar yo'q odamning o'limi uchun chin dildan motam tutishadimi? Men ilgari noma'lum bo'lgan uchta qo'lyozmani topdim, ularni albatta kitobimga kiritaman. Eronning "Shohnoma" dostonida "Afrosiyob" deb nomlangan Alp Er To'nga– turk hukmdorlarining avlodi hisoblangan qahramon. Va bu, albatta, afsonaviy emas, balki tarixiy shaxs. Afrosiyob degan aholi punkti bor. Aslida bu forslarning turk xoni Alp Er To'ngaga bergan nomi. Afsuski, qadimiy shaharni XIII asrda Chingizxon yer bilan yakson qilgan. Biroq, keyinchalik bu joyda qazish ishlari olib borilgan. Arxeologlar topgan topilmalar bizni miloddan avvalgi VIII asrga olib boradi.
– Sizning kashfiyotingizning turkiy xalqlar tarixi uchun ahamiyati nimada?
– Men har doim o'z davlatlari shakllanishining dastlabki bosqichlarida turkiy xalqlar orasida asosiy qonuniylik manbai klanga mansub bo'lish huquqining o'ziga xos ne'matlari bo'lganiga ishonganman. Turkiy kuchlar faqat Alp Er To'nga avlodlari boshchiligida paydo bo'lishi mumkin edi. Agar biz aniqliklarga to'xtaladigan bo'lsak, Go'kturklardan keyin uyg'urlar, qoraxoniylar, qarluklar va saljuqiylar imperiyalari ketma-ket yaratildi va ularning hammasi imperiyalar ustidan hokimiyat tepasiga kelib, Alp Er To'nganing avlodlari ekanliklari bilan hokimiyatga da'volarini isbotladilar. Demak, bu fenomenal birlashtiruvchi omil. Men sizga yana bir narsani aytib beraman, garchi bu haligacha bahsli bo'lsa ham: pecheneglar... "Pesheng" – Afrosiyobning otasi, va pecheneglar Alp Er To'ngadan kelib chiqqan deb da'vo qilib, o'z qabilaviy ittifoqini shu aloqaga asoslanib yaratgan. Ha, ha, keyinchalik bu so'z "peshenga" dan "pecheneg" ga aylandi va ba'zi yevropalik olimlar saklar yoki skiflar turk emasligiga ishonishda davom etadilar. Biroq, ular bu nutqlarni qayta ko'rib chiqishlariga to'g'ri keladi, chunki O'zbekistondagi Alp Er To'nga va Buxoro o'rtasidagi bog'liqlik turkiy xalqlar tarixini rad etib bo'lmaydigan ishonch bilan yoritadi va kengaytiradi.
– Siz qabrni topdim, dedingiz. Bu qanday sodir bo'ldi? Bu joy qayerda?
– Manzilini aniqlagan qabr - tarixda Alp Er To'nga va Afrosiyob nomi bilan mashhur bo'lgan buyuk turk xoni maqbarasi. Bu men 1996 yildan beri o'rganib kelayotgan mavzu. 943 yilda Abubakr Muhammad ibn Jafar Narshohiy tomonidan yozilgan "Buxoro tarixi" nomli asar bor, u ham dafn etish faktini eslatib o'tadi. Ko'p afsonalar Xorazmda ham, Janubiy Qozog'istonda ham saqlanib qolgan. Ko'p manbalarga asoslanib, qabr Buxoroda ekaniga nihoyat amin bo'ldim. Nima uchun mendan oldin hech kim bunday qadam tashlamaganini bilmayman, lekin Buxorodagi tadqiqotlarimda aynan men kutgan joyda qo'rg'onni topdim. Hozircha shuni aytishim mumkinki, bu qo'rg'on katta qabristonning o'rtasida, Buxoro tekis landshaftli shahar bo'lishiga qaramay kichik tepalik ustida joylashgan va... Qabr ustida tosh yo'q edi.
Bu Markaziy Osiyo uchun tarixiy burilish bo'ladi. Men tadqiqotimni davom ettiraman va bu ishni kelasi yilning boshida nashr etaman. Agar O'zbekiston hukumati mening topilmalarimga ijobiy qarasa, biz birgalikda qabrning aniq manzilini oshkor qilamiz.
Nejati Demir
Gazi Universiteti professori (Anqara)
– Xo'sh, endi bu jarayon qanday rivojlanadi? Ko'pchilik uchun bu juda qiziq ...
– Men hozircha qabrning aniq koordinatalarini aytmayman – biz bu haqda kecha O'zbekiston rasmiylari bilan gaplashdik. Bu jarayonda ularning qarori muhim ahamiyat kasb etadi. Ishonchim komilki, topilmaning ko'lamini hisobga olgan holda tasdiqlanishi, ajoyib yodgorlik va muzey yaratilishiga olib keladi. Albatta, bu Markaziy Osiyo uchun tarixiy burilish bo'ladi. Men tadqiqotimni davom ettiraman va bu ishni kelasi yilning boshida nashr etaman. Agar O'zbekiston hukumati mening topilmalarimga ijobiy qarasa, biz birgalikda qabrning aniq manzilini oshkor qilamiz. Ammo, hozirdanoq, fursatdan foydalanib, janob Otabek Umarovga ushbu qidiruv va tadqiqotlardagi yordami uchun minnatdorchilik bildirmoqchiman. Bundan tashqari, men bu masalaga qiziqqan turk ilmiy tashkilotlari bilan hamkorlik o'rnatmoqchiman. Men munozara va qo'shma faoliyat bo'yicha takliflarga ochiqman.
***
Ha... Bu hurmatli janob Nejati Demirning xulosalari va bayonotlari. Menimcha, keyingi qadam – O'zbekiston hukumatida. Agar bu masalaga qiziqish bo'lsa, qazish ishlarini olib borishga ruxsat berilsa, bu turkiy xalqlar va butun turk dunyosi uchun burilish nuqtasi bo'lishi mumkin.
Men sizni voqealardan xabardor qilib turaman...
– Men hozircha qabrning aniq koordinatalarini aytmayman – biz bu haqda kecha O'zbekiston rasmiylari bilan gaplashdik. Bu jarayonda ularning qarori muhim ahamiyat kasb etadi. Ishonchim komilki, topilmaning ko'lamini hisobga olgan holda tasdiqlanishi, ajoyib yodgorlik va muzey yaratilishiga olib keladi. Albatta, bu Markaziy Osiyo uchun tarixiy burilish bo'ladi. Men tadqiqotimni davom ettiraman va bu ishni kelasi yilning boshida nashr etaman. Agar O'zbekiston hukumati mening topilmalarimga ijobiy qarasa, biz birgalikda qabrning aniq manzilini oshkor qilamiz. Ammo, hozirdanoq, fursatdan foydalanib, janob Otabek Umarovga ushbu qidiruv va tadqiqotlardagi yordami uchun minnatdorchilik bildirmoqchiman. Bundan tashqari, men bu masalaga qiziqqan turk ilmiy tashkilotlari bilan hamkorlik o'rnatmoqchiman. Men munozara va qo'shma faoliyat bo'yicha takliflarga ochiqman.
***
Ha... Bu hurmatli janob Nejati Demirning xulosalari va bayonotlari. Menimcha, keyingi qadam – O'zbekiston hukumatida. Agar bu masalaga qiziqish bo'lsa, qazish ishlarini olib borishga ruxsat berilsa, bu turkiy xalqlar va butun turk dunyosi uchun burilish nuqtasi bo'lishi mumkin.
Men sizni voqealardan xabardor qilib turaman...
prof. Kursad Zorlu
muallif