RIAC: O'zbekistonning islohotlari – Markaziy Osiyodadagi iqtisodiy o'sishning yordam beradi
2022 yil 9 fevral | Moskva
Rossiya xalqaro masalalar bo'yicha kengashi (RIAC) O'zbekistonda Prezident Shavkat Mirziyoyev hokimiyatga kelganidan keyin sodir bo'lgan o'zgarishlarga bag'ishlangan tahliliy maqola e'lon qildi. Material muallifi, siyosatshunos Andrey Kazansev hozirgi rahbarning pragmatik siyosati haqida to'xtalib, islohotlar haqida batafsil to'xtalib o'tadi, buning natijasida respublika iqtisodiy va mintaqaviy rivojlanish sohasida muvaffaqiyatli natijalarga erishdi.
Andrey Kazansev: O'zbekistondagi siyosiy o'zgarishlar mintaqaviy barqarorlik va taraqqiyot omili sifatida
O'zbekistonning amaldagi Prezidenti Sh.Mirziyoyev hokimiyatga kelganidan so'ng mamlakatda muhim o'zgarishlar ro'y berdi, bu birinchi navbatda Toshkentning mintaqaviy miqyosdagi tashqi siyosatiga, shuningdek, ichki va iqtisodiy siyosatiga ta'sir ko'rsatdi.
Keling, ushbu yo'nalishlar qanday qilib o'zaro bog'liqligini tahlil qilaylik. Sh.Mirziyoyevning mintaqaviy siyosati nihoyatda pragmatikdir. U iqtisodiy o'zaro taэsir va transportning o'zaro bog'liqligi atrofida qurilgan. O'zbekistonning dengizga chiqish yo'li yo'q va shuning uchun ham qo'shni davlatlar bilan munosabatlarni rivojlantirish orqaligina jahon bozorlariga yo'l ochishi mumkin. Bundan tashqari, qo'shni davlatlar bilan hamkorlikni yo'lga qo'yish barqarorlikni ta'minlash imkonini bermoqda – diniy ekstremizm, terrorizm, narkotik moddalarning noqonuniy aylanishi kabi xavfsizlikka oid turli tahlika va tahdidlarga birgalikda kurashish osonroq.
Yuqoridagi muammolarni fuqarolarning munosib turmushini ta'minlamay turib hal qilib bo'lmaydi, chunki Markaziy Osiyoda ular qashshoqlik tufayli ko'pincha diniy ekstremistik tuzilmalarga borib qolishadi. O'zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar aholi turmush darajasini yuksaltirishga qaratilgan. Shunday qilib, ichki va tashqi siyosat, shuningdek, xavfsizlik siyosati va iqtisodiy siyosat o'rtasida aniq bog'liqlik mavjud. Mirziyoyev siyosatini ham mamlakat ichida, ham butun mintaqada tinchlik, hamkorlik va taraqqiyot siyosati sifatida tavsiflash mumkin.
O'zbekistonning yangi rahbariyati tashqi siyosatining asosiy yutug'i Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston va Turkmaniston bilan yaxshi qo'shnichilik munosabatlari o'rnatilishi bo'ldi. Karimov prezidentligi davrida yuqoridagi deyarli barcha davlatlar bilan munosabatlarda ancha jiddiy muammolar to'planib qolgan edi. Biroq Sh. Mirziyoyev deyarli darhol mintaqaviy siyosat vektorini o'zgartirdi. Albatta, mintaqada mojarolar saqlanib qolmoqda – masalan, yaqinda Farg'ona vodiysida qirg'iz va tojiklar o'rtasida bo'lib o'tgan chegara to'qnashuvini tilga olishimiz mumkin. Shunga qaramay, O'zbekiston mintaqaning eng ko'p aholisi bo'lgan markaziy davlati sifatida bu mojarolarda hech qanday ishtirok etmasligi, aksincha, barqarorlik omili sifatida harakat qilishi prinsipial ahamiyatga ega. Markaziy Osiyoda avvalgi integratsiya loyihalari barbod bo'lganidan so'ng uzoq davom etgan pauzadan so'ng mintaqaning beshta davlati formatida samarali muloqot qayta boshlandi, bu esa iqtisodiy hamkorlikning o'sishiga xizmat qilmoqda.
O'zbekistonning amaldagi Prezidenti Sh.Mirziyoyev hokimiyatga kelganidan so'ng mamlakatda muhim o'zgarishlar ro'y berdi, bu birinchi navbatda Toshkentning mintaqaviy miqyosdagi tashqi siyosatiga, shuningdek, ichki va iqtisodiy siyosatiga ta'sir ko'rsatdi.
Keling, ushbu yo'nalishlar qanday qilib o'zaro bog'liqligini tahlil qilaylik. Sh.Mirziyoyevning mintaqaviy siyosati nihoyatda pragmatikdir. U iqtisodiy o'zaro taэsir va transportning o'zaro bog'liqligi atrofida qurilgan. O'zbekistonning dengizga chiqish yo'li yo'q va shuning uchun ham qo'shni davlatlar bilan munosabatlarni rivojlantirish orqaligina jahon bozorlariga yo'l ochishi mumkin. Bundan tashqari, qo'shni davlatlar bilan hamkorlikni yo'lga qo'yish barqarorlikni ta'minlash imkonini bermoqda – diniy ekstremizm, terrorizm, narkotik moddalarning noqonuniy aylanishi kabi xavfsizlikka oid turli tahlika va tahdidlarga birgalikda kurashish osonroq.
Yuqoridagi muammolarni fuqarolarning munosib turmushini ta'minlamay turib hal qilib bo'lmaydi, chunki Markaziy Osiyoda ular qashshoqlik tufayli ko'pincha diniy ekstremistik tuzilmalarga borib qolishadi. O'zbekistonda amalga oshirilayotgan iqtisodiy islohotlar aholi turmush darajasini yuksaltirishga qaratilgan. Shunday qilib, ichki va tashqi siyosat, shuningdek, xavfsizlik siyosati va iqtisodiy siyosat o'rtasida aniq bog'liqlik mavjud. Mirziyoyev siyosatini ham mamlakat ichida, ham butun mintaqada tinchlik, hamkorlik va taraqqiyot siyosati sifatida tavsiflash mumkin.
O'zbekistonning yangi rahbariyati tashqi siyosatining asosiy yutug'i Qozog'iston, Qirg'iziston, Tojikiston va Turkmaniston bilan yaxshi qo'shnichilik munosabatlari o'rnatilishi bo'ldi. Karimov prezidentligi davrida yuqoridagi deyarli barcha davlatlar bilan munosabatlarda ancha jiddiy muammolar to'planib qolgan edi. Biroq Sh. Mirziyoyev deyarli darhol mintaqaviy siyosat vektorini o'zgartirdi. Albatta, mintaqada mojarolar saqlanib qolmoqda – masalan, yaqinda Farg'ona vodiysida qirg'iz va tojiklar o'rtasida bo'lib o'tgan chegara to'qnashuvini tilga olishimiz mumkin. Shunga qaramay, O'zbekiston mintaqaning eng ko'p aholisi bo'lgan markaziy davlati sifatida bu mojarolarda hech qanday ishtirok etmasligi, aksincha, barqarorlik omili sifatida harakat qilishi prinsipial ahamiyatga ega. Markaziy Osiyoda avvalgi integratsiya loyihalari barbod bo'lganidan so'ng uzoq davom etgan pauzadan so'ng mintaqaning beshta davlati formatida samarali muloqot qayta boshlandi, bu esa iqtisodiy hamkorlikning o'sishiga xizmat qilmoqda.
Markaziy Osiyoda iqtisodiy o'sishning yordamchisi sifatida O'zbekistondagi islohotlar Rossiya uchun juda foydali. Toshkent Moskva bilan iqtisodiy hamkorlikni rivojlantirish uchun katta sa'y-harakatlarni amalga oshirmoqda.
Andrey Kazansev
Siyosat fanlari doktori, IMI MGIMO bosh ilmiy xodimi, Milliy tadqiqot universitetining Oliy iqtisodiyot maktabi professori, RIAC eksperti
Markaziy Osiyoda Rossiya kapitali ishtirokidagi 17 mingdan ortiq korxona faoliyat yuritmoqda. Rossiyaning Markaziy Osiyoda to'plangan sarmoyalari 20 milliard dollardan ortiqni tashkil etadi. 2016-2020-yillarda Rossiyaning O'zbekistonga kiritgan sarmoyasi 2,1 barobar oshdi. Mintaqa mamlakatlari bilan Rossiya oʻrtasidagi tovar ayirboshlash hajmi oshib bormoqda – 2016-yildan buyon u 5 milliard dollarga oshib, Rossiyaning Markaziy Osiyoga eksporti hajmi 2020-yilda 28 milliard dollardan ortiqni tashkil etdi. Mintaqa davlatlaridan Rossiya Federatsiyasiga import hajmi 2017-yildagi 6,2 milliard dollarga nisbatan 2020-yilda 7 milliard dollarga yetdi. Rossiya kompaniyalarining O'zbekistonga qiziqishi ortib bormoqda: yaqinda Toshkentda bo'lib o'tgan Innoprom ko'rgazmasida bu borada kelishuvlarga erishildi. Rossiya kapitali ishtirokida jami 2,2 mlrd dollarlik 33 ta yirik investitsiya loyihasini amalga oshirish.
Markaziy Osiyo anʼanaviy ravishda Yevroosiyoning barcha qismlari, jumladan, gʻarbiy, janubiy va sharqiy chekkalari bilan hamkorlik qilish uchun ochiqdir. Shunday ekan, dunyoning bu qismida ro'y berayotgan ijobiy o'zgarishlar global vaziyatga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bu jarayonlarda O'zbekistonning barqaror va bashorat qilinadigan tashqi siyosati muhim o'rin tutadi. Xususan, bugun butun dunyo eʼtibori Afgʻonistondagi ogʻir vaziyatga qaratilmoqda, bu yerda Toshkent siyosati oʻzaro manfaatli hamkorlikka asoslangan tinchlik va taraqqiyot gʻoyasiga toʻgʻri keladi.
2021-yil 15—16-iyul kunlari bo'lib o'tgan "Markaziy va Janubiy Osiyo: mintaqaviy o'zaro bog'liqlik. "Tahdidlar va imkoniyatlar" mavzusidagi xalqaro konferensiyada Sh. Mirziyoyev bir qancha konstruktiv tashabbuslar bilan chiqdi: Markaziy va Janubiy Osiyo mamlakatlari o'rtasida iqtisodiy hamkorlik bo'yicha ko'p tomonlama shartnoma tuzish, iqtisodiyot muammolari, o'zaro investitsiyalarni rivojlantirish, tovarlar va xizmatlar savdosi, transport va energiya kommunikatsiyalari tizimini shakllantirish kabi dolzarb masalalarni muhokama qilish uchun har yili mintaqalararo forum o'tkazish. Xususan, Markaziy va Janubiy Osiyoning tranzit salohiyatini oshirishi mumkin bo'lgan Termiz-Mozori Sharif-Kobul-Peshovar temir yo'li qurilishi infratuzilma loyihalarini o'z ichiga oladi. Bu gʻoya hozirda Afgʻoniston atrofida kuzatilayotgan mintaqa davlatlari oʻrtasida oʻzaro ayblovlar va kelishmovchiliklarning kuchayishiga ijobiy muqobil boʻlishi mumkin. Bu temir yoʻl Hindistonni Markaziy Yevroosiyo bilan bog'laydigan Uttarapata deb nomlanuvchi qadimiy savdo yoʻlini tiklagan boʻlardi. Rossiya Afgʻoniston va uning atrofidagi vaziyatni normallashtirishdan manfaatdor, shuning uchun bu loyiha Rossiya manfaatlariga ham javob beradi.
Markaziy Osiyo anʼanaviy ravishda Yevroosiyoning barcha qismlari, jumladan, gʻarbiy, janubiy va sharqiy chekkalari bilan hamkorlik qilish uchun ochiqdir. Shunday ekan, dunyoning bu qismida ro'y berayotgan ijobiy o'zgarishlar global vaziyatga ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Bu jarayonlarda O'zbekistonning barqaror va bashorat qilinadigan tashqi siyosati muhim o'rin tutadi. Xususan, bugun butun dunyo eʼtibori Afgʻonistondagi ogʻir vaziyatga qaratilmoqda, bu yerda Toshkent siyosati oʻzaro manfaatli hamkorlikka asoslangan tinchlik va taraqqiyot gʻoyasiga toʻgʻri keladi.
2021-yil 15—16-iyul kunlari bo'lib o'tgan "Markaziy va Janubiy Osiyo: mintaqaviy o'zaro bog'liqlik. "Tahdidlar va imkoniyatlar" mavzusidagi xalqaro konferensiyada Sh. Mirziyoyev bir qancha konstruktiv tashabbuslar bilan chiqdi: Markaziy va Janubiy Osiyo mamlakatlari o'rtasida iqtisodiy hamkorlik bo'yicha ko'p tomonlama shartnoma tuzish, iqtisodiyot muammolari, o'zaro investitsiyalarni rivojlantirish, tovarlar va xizmatlar savdosi, transport va energiya kommunikatsiyalari tizimini shakllantirish kabi dolzarb masalalarni muhokama qilish uchun har yili mintaqalararo forum o'tkazish. Xususan, Markaziy va Janubiy Osiyoning tranzit salohiyatini oshirishi mumkin bo'lgan Termiz-Mozori Sharif-Kobul-Peshovar temir yo'li qurilishi infratuzilma loyihalarini o'z ichiga oladi. Bu gʻoya hozirda Afgʻoniston atrofida kuzatilayotgan mintaqa davlatlari oʻrtasida oʻzaro ayblovlar va kelishmovchiliklarning kuchayishiga ijobiy muqobil boʻlishi mumkin. Bu temir yoʻl Hindistonni Markaziy Yevroosiyo bilan bog'laydigan Uttarapata deb nomlanuvchi qadimiy savdo yoʻlini tiklagan boʻlardi. Rossiya Afgʻoniston va uning atrofidagi vaziyatni normallashtirishdan manfaatdor, shuning uchun bu loyiha Rossiya manfaatlariga ham javob beradi.
Toshkentning Markaziy va Janubiy Osiyo mintaqasida tinch va oʻzaro manfaatli muloqotni yoʻlga qoʻyish boʻyicha saʼy-harakatlari qatorida, masalan, 2020-yil dekabrida oʻtkazilgan "Oʻzbekiston-Hindiston" va 2021 yilning aprel oyida boʻlib oʻtgan "Oʻzbekiston-Pokiston" onlayn sammitlarini alohida taʼkidlash mumkin. Transafg'on transport koridorini yaratish bo'yicha "O'zbekiston – Afg'oniston – Pokiston" uch tomonlama kelishuv. Sh.Mirziyoyev Markaziy va Janubiy Osiyoning barqaror va barqaror rivojlanish omili sifatida oʻzaro bogʻliqligi toʻgʻrisidagi rezolyutsiyani BMT Bosh Assambleyasi muhokamasiga kiritishni taklif qildi.
Bundan tashqari, Oʻzbekiston quyidagilarni taklif qildi: savdo, tovarlar tranziti va odamlarning chegaradan oʻtish sohalarida raqamli ulanish boʻyicha chora-tadbirlar; Markaziy va Janubiy Osiyo qishloq xoʻjaligi vazirlarining oziq-ovqat narxlarining oshib borishini yengish uchun yigʻilishi; giyohvandlikka qarshi birgalikdagi harakatlar rejasi; 2021-yil noyabr oyida Toshkentda boʻlib oʻtgan xalqaro konferensiya doirasida terrorizm va narkotik moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashish boʻyicha maxsus ekspertlar yigʻilishi boʻlib oʻtdi. Bu loyihalarning barchasi BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar ishtirokida amalga oshirilishi taklif qilinmoqda. Umuman olganda, bu tashabbuslar juda asosli, chunki yaxshi transport aloqalarining yo'qligi, oziq-ovqat taqchilligi va giyohvand moddalar savdosi bugungi kunda Markaziy va Janubiy Osiyodan aziyat chekmoqda.
YuNESKO shafeligida O'zbekistonning Termiz shahrida "Markaziy va Janubiy Osiyoning tarixiy merosi" xalqaro forumini o'tkazish va ushbu mintaqalar davlatlarining Yoshlar kengashini shakllantirish taklif etildi. Toshkent Jahon sayyohlik tashkiloti doirasida Markaziy va Janubiy Osiyo uchun dasturni yaratish tashabbusi bilan chiqdi. Bu tegishli xalqlarning jahon madaniyatiga qo'shgan hissasini ommalashtiradi (kompyuter algoritmi g'oyasi Al-Xorazmiy asarlariga borib taqaladi, zamonaviy tibbiyot esa o'sha hududda yashagan Avitsenna tadqiqotlariga borib taqaladi. zamonaviy O'zbekiston). Ushbu mintaqalar mamlakatlari oʻrtasida ilmiy hamkorlikni rivojlantirish gʻoyalari ishlab chiqildi.
Rasmiy Toshkent Afg'oniston bo'yicha barcha xalqaro konferensiyalar, jumladan, "Kobul jarayoni", "Moskva formati", "Osiyo yuragi – Istanbul jarayoni" forumi, Afg'oniston bo'yicha xalqaro aloqa guruhi kabi xalqaro anjumanlarda Markaziy va Janubiy Osiyoda hamkorlikka oid ana shunday g'oyalarni faol ilgari surdi. Mirziyoyevning 2021-yil 21-sentabr kuni BMT Bosh Assambleyasining 76-sessiyasiga yo'llagan videomurojaatida yuqoridagi mavzular jamlangan.
Markaziy Osiyo mintaqasida, jumladan, qo'shni Afg'onistondagi o'zgarishlar tufayli xavfsizlikka oid xavflar yuqoriligicha qolmoqda. Ularga qarshi kurashish uchun birgalikda harakat qilishimiz kerak. Shu bois O'zbekistonning MDHga raisligi doirasida 2019–2023-yillarda jinoyatchilikka, shuningdek, 2020–2022-yillarga mo'ljallangan terrorizm va ekstremizmga qarshi kurashish bo'yicha qo'shma chora-tadbirlar dasturlari taklif etildi. Bundan tashqari, O'zbekiston Markaziy Osiyo davlatlari, ShHT va turkiy davlatlar huquqni muhofaza qilish idoralari o'rtasida faol hamkorlik g'oyasini ilgari surmoqda.
Bundan tashqari, Oʻzbekiston quyidagilarni taklif qildi: savdo, tovarlar tranziti va odamlarning chegaradan oʻtish sohalarida raqamli ulanish boʻyicha chora-tadbirlar; Markaziy va Janubiy Osiyo qishloq xoʻjaligi vazirlarining oziq-ovqat narxlarining oshib borishini yengish uchun yigʻilishi; giyohvandlikka qarshi birgalikdagi harakatlar rejasi; 2021-yil noyabr oyida Toshkentda boʻlib oʻtgan xalqaro konferensiya doirasida terrorizm va narkotik moddalarning noqonuniy aylanishiga qarshi kurashish boʻyicha maxsus ekspertlar yigʻilishi boʻlib oʻtdi. Bu loyihalarning barchasi BMT va boshqa xalqaro tashkilotlar ishtirokida amalga oshirilishi taklif qilinmoqda. Umuman olganda, bu tashabbuslar juda asosli, chunki yaxshi transport aloqalarining yo'qligi, oziq-ovqat taqchilligi va giyohvand moddalar savdosi bugungi kunda Markaziy va Janubiy Osiyodan aziyat chekmoqda.
YuNESKO shafeligida O'zbekistonning Termiz shahrida "Markaziy va Janubiy Osiyoning tarixiy merosi" xalqaro forumini o'tkazish va ushbu mintaqalar davlatlarining Yoshlar kengashini shakllantirish taklif etildi. Toshkent Jahon sayyohlik tashkiloti doirasida Markaziy va Janubiy Osiyo uchun dasturni yaratish tashabbusi bilan chiqdi. Bu tegishli xalqlarning jahon madaniyatiga qo'shgan hissasini ommalashtiradi (kompyuter algoritmi g'oyasi Al-Xorazmiy asarlariga borib taqaladi, zamonaviy tibbiyot esa o'sha hududda yashagan Avitsenna tadqiqotlariga borib taqaladi. zamonaviy O'zbekiston). Ushbu mintaqalar mamlakatlari oʻrtasida ilmiy hamkorlikni rivojlantirish gʻoyalari ishlab chiqildi.
Rasmiy Toshkent Afg'oniston bo'yicha barcha xalqaro konferensiyalar, jumladan, "Kobul jarayoni", "Moskva formati", "Osiyo yuragi – Istanbul jarayoni" forumi, Afg'oniston bo'yicha xalqaro aloqa guruhi kabi xalqaro anjumanlarda Markaziy va Janubiy Osiyoda hamkorlikka oid ana shunday g'oyalarni faol ilgari surdi. Mirziyoyevning 2021-yil 21-sentabr kuni BMT Bosh Assambleyasining 76-sessiyasiga yo'llagan videomurojaatida yuqoridagi mavzular jamlangan.
Markaziy Osiyo mintaqasida, jumladan, qo'shni Afg'onistondagi o'zgarishlar tufayli xavfsizlikka oid xavflar yuqoriligicha qolmoqda. Ularga qarshi kurashish uchun birgalikda harakat qilishimiz kerak. Shu bois O'zbekistonning MDHga raisligi doirasida 2019–2023-yillarda jinoyatchilikka, shuningdek, 2020–2022-yillarga mo'ljallangan terrorizm va ekstremizmga qarshi kurashish bo'yicha qo'shma chora-tadbirlar dasturlari taklif etildi. Bundan tashqari, O'zbekiston Markaziy Osiyo davlatlari, ShHT va turkiy davlatlar huquqni muhofaza qilish idoralari o'rtasida faol hamkorlik g'oyasini ilgari surmoqda.
Umuman olganda, Toshkent olib borayotgan tinchlik va taraqqiyot siyosati Rossiya, Markaziy va Janubiy Osiyo mamlakatlari uchun foydalidir. U butun xalqaro hamjamiyatni tashvishga solayotgan qator muammolarni hal qilishga qaratilgan.
Andrey Kazansev
Siyosat fanlari doktori, IMI MGIMO bosh ilmiy xodimi, Milliy tadqiqot universitetining Oliy iqtisodiyot maktabi professori, RIAC eksperti