Turkiya va O'zbekiston xalqlarini nima bog'lab turadi?
2021 yil 18 noyabr | Moskva
Nega turkiy davlatlar harbiy ittifoqqa birlashishmaydi? Turkiya va O'zbekiston xalqlarini nima bog'lab turadi? Afg'oniston inqirozini hal qilish uchun kim mas'ul bo'lishi kerak? Bu va boshqa koʻplab maʼlumotlar haqida turkiyalik siyosatchining "Oʻzbekiston 3.0" loyihasi uchun bergan intervyusida oʻqing.
Turkiya va O'zbekiston xalqlarining til, madaniy va etnik yaqinligi ikki davlat o'rtasidagi do'stona munosabatlarning mustahkam poydevori hisoblanadi. Sovet Ittifoqi parchalanganidan keyin aynan Turkiya Oʻzbekiston mustaqilligini tan olgan birinchi davlat boʻlgan. Diplomatik qo'llab-quvvatlashning yuksak darajasi, madaniy-ma'rifiy va iqtisodiy aloqalarning rivojlanishi – bularning barchasi XX asrning 90-yillari boshlarida Turkiya va O'zbekiston o'rtasidagi mustahkam sheriklik munosabatlarini tavsiflaydi.
Biroq O'zbekiston-Turkiya hamkorligi tarixida hammasi u qadar ham silliq kechmagan. Siyosiy keskinlik tufayli munosabatlar yomonlashgan davrlar ham bo'lgan. Masalan, 1990-yillarning ikkinchi yarmida Turkiyaga qochgan siyosiy muxolifat yetakchilarini Anqara Toshkentga topshirishdan bosh tortgani shunday burilishning nuqtasi aylangan. Shundan so'ng do'stlik darajasi keskin pasaya boshlagan. 2016-yilda prezident Shavkat Mirziyoyevning hokimiyatga kelishi bilan hammasi o'zgardi.
Bugun O'zbekiston va Turkiya bir-birini nafaqat ikki tomonlama munosabatlar doirasida, balki xalqaro tashkilotlar darajasida ham qo'llab-quvvatlovchi strategik hamkorlardir. Turkiya siyosatchisi, sobiq tashqi ishlar vaziri, Buyuk Millat Majlisining 20-spikeri Hikmet Chetin uz30.media nashriga bergan eksklyuziv intervyusida O'zbekiston-Turkiya hamkorligining istiqbollari haqida gapirdi.
Tahrir .: Oʻtgan hafta Istanbulda turkiy davlatlar rahbarlarining sammiti boʻlib oʻtdi va unda bir qator muhim qarorlar qabul qilindi. Turkmaniston kuzatuvchi davlat maqomiga ega bo'ldi, "Turk dunyosining istiqbollari – 2040" konsepsiyasi qabul qilindi va tuzilmaning o'zi Turkiy davlatlar tashkiloti (TDT) deb nomlandi. TDTni qanday kelajak kutmoqda? Uning nafaqat iqtisodiy va siyosiy, balki harbiy ittifoqqa aylanish niyati bormi?
- Turkiy davlatlar tashkiloti kengayishda davom etadi. Ittifoqqa kiruvchi har bir davlat o'ziga xos resurslar va imkoniyatlarga ega; ulardan o'zaro manfaatli foydalanish TDTga kiruvchi barcha mamlakatlar iqtisodiyotini yuksaltirishga yordam beradi. Ittifoq mintaqaviy muammolarni hal qilish va mintaqadagi inqirozli vaziyatlarni bartaraf etishda ishtirok etishga chaqiriladi.
Tashkilot harbiy bo'lib qolmaydi. Hech bo'lmaganda Turkiya va ittifoqning boshqa a'zolari allaqachon turli harbiy bloklarning bir qismi bo'lgani uchun ham. Bu iqtisodiy va siyosiy hamkorlik, mintaqaviy muammolarni hal qilishda birdamlik ifodasi bo'ladi.
O'zbekiston Turkiy davlatlar tashkilotining muhim a'zosidir. Bundan tashqari, Toshkent Anqaraning Markaziy Osiyodagi eng muhim hamkorlaridan biridir. Hamkorlikni mustahkamlash ikki tomonlama munosabatlar manfaatlariga ham, turkiy davlatlar ittifoqining umumiy manfaatlariga ham javob beradi.
Tahrir .: Turli tarixiy davrlarda O'zbekiston va Turkiya ikki tomonlama munosabatlarning turli bosqichlarini bosib o'tgan. Biz ular juda past nuqtada bo'lgan vaqtlarni eslashimiz mumkin. Sizningcha, bu ittifoq rivojiga to'sqinlik qiluvchi omilga aylanishi mumkinmi?
- Yo'q. O'zbekiston SSSR tarkibida bo'lgan davrda ham diplomatik munosabatlarimiz saqlanib qolingan. Biz uchun O'zbekiston juda muhim hamkordir. Aholisining salmoqli qismini oʻzbek turklari tashkil qiladi va biz respublikani madaniy va etnik jihatdan oʻzimizga yaqin va doʻstona deb bilamiz. Turkiy tillar ichida (ozarbayjon tilidan keyin) biznikiga eng oʻxshashi oʻzbek tilidir. Men shaxsan bu yaqinlikni his qildim. Tashqi ishlar vaziri bo'lganimda bu yerlarga tez-tez borishga to'g'ri kelardi va o'zbek tilini juda yaxshi tushunardim.
Oldingi kelishmovchiliklarimizga qaramay, biz doimo muloqot qila olganmiz. Ha, Turkiya Muhammad Solihga boshpana berganida munosabatlar og'ir davrni boshidan kechirganini eslaymiz, bu Prezident Karimovga unchalik yoqmagan. Shundan so'ng Turkiya rahbari Sulaymon Demirel menga bu masalani hal qilish uchun O'zbekistonga borishni topshirgan. Ikki kun ichida har ikki tomonning sa'y-harakati evaziga yaxshi natijalarga erishganmiz.
Bizni ko'p narsa bog'lab turadi va oramizda hech qachon kelishmovchilik bo'lmagan. Mamlakatlarimiz bir-biriga qanchalik kerakliligini doimo yodda tutishimiz kerak. Xalqlarimiz deyarli bir tilda gaplashishadi, madaniyati, dini, urf-odat va an'analari jihatidan juda yaqin. Qardoshlik rishtalari Turkiya va O'zbekiston xalqlarini azaldan birlashtirib kelgan.
Tahrir .: Istanbul sammitida yetakchilar afgʻon ichidagi inqirozni hal qilish masalasini muhokama qilishdi. Jahon hamjamiyati asta-sekin Kobulning yangi hukumati bilan aloqa o'rnatishga kirishmoqda. Respublikada vaziyat qanday rivojlanadi, terrorizmning tarqalishini yengish mumkinmi?
- Amerika Afg'onistonga tinchlik va demokratiya shiorlari bilan bostirib kirdi, ammo 20 yil ichida hech narsaga erisha olmadi. Endi ko'rib turibmiz: ular yutqazib qochib ketishdi. Jahon hamjamiyati bu gal afg'on xalqidan yuz o'girib, ularni o'z holiga tashlab, respublikada bo'layotgan voqealarga ko'zini yumgani juda achinarli.
Tolibonning bayonet qilishicha, rasmiylar dunyo tomonidan tan olinishi uchun harakat qilishmoqda. Shuning uchun ular aloqa o'rnatishga harakat qilib, ijobiy signallar yubormoqdalar. Biroq, biz Tolibon tomonidan odamlarning, ayniqsa ayollarning tahqirlanayotganiga guvoh bo'ldik. Menimcha, ular o'zgarishmagan. Tolibon avvalgi pozitsiyalarida qoladi va mamlakatni shariat qonunlari asosida boshqarishadi.
Tolibon terrorchi tashkilotlar bilan - na IShID, na Al-Qoida bilan kurasha olmaydi, deb hisoblayman. Bitta yo'l bor: qo'shni davlatlar bu vaziyatni hal qilish uchun umumiy choralar ko'rishlari kerak. Bu masalada turkiy davlatlarning tashkiloti katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Tahrir .: O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Afg'onistonni yakkalab qo'ymaslikka va terrorchilik tendensiyalarining rivojlanishiga to'sqinlik qilishga chaqirmoqda. O'zbekistonning bu boradagi harakatlarini qanday baholaysiz?
— O'zbekiston, albatta, ko'p ish qilmoqda, lekin bu masala faqat O'zbekistonga tegishli, deyish noto'g'ri. Barcha qo'shni davlatlarning xavfsizligi bir-biriga bog'liqdir. Shuning uchun ularning qochqinlar oqimi va terrorizm tahdidiga qarshi birlashishi juda muhimdir. Mintaqadagi barcha davlatlar Afg'onistonning inklyuziv davlat sifatida shakllanishiga harakat qilishlari kerak. Muhimi, izchil siyosat.
Tahrir .: Rasmiy Toshkent oʻz hududida afgʻon qochqinlarini qabul qilishdan bosh tortganini maʼlum qildi. Bu haqida qanday fikrdasiz?
- Bu to'g'ri siyosat. Qochqinlarni kiritmaslik kerak, chunki bu O'zbekistonning o'zida ham, butun mintaqada keskinlikni keltirib chiqaradi. Bular fursatdan foydalanib boshqa davlatlarga kirib olishni istaydigan terrorchilar va ekstremistlar bo'lishi mumkin. Afg'onistonlik qochqinlarga gumanitar yordam ko'rsatish orqali yordam berish mumkin va lozim, lekin bu chegaralar ochilishi kerak degani emas.
Tahr.: Turkiya va Oʻzbekiston oʻrtasidagi ikki tomonlama munosabatlar taqdirini qanday koʻrasiz?
– O'zbekiston Markaziy Osiyodagi eng rivojlangan va salmoqli davlatlardan biridir. Bu buyuk tarixga ega mamlakat. Rivojlanishda davom etar ekan, respublika bundan-da katta muvaffaqiyatlarga erisha oladi, bunga uning xalqaro tashkilotlardagi keyingi ishtiroki yordam beradi.
O'zbekiston va Turkiya o'rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarni, do'stligimizni yuksak qadrlayman. Lekin ishonchim komilki, ularning rivojlanishi va kuchayishi uchun hali ham istiqbollar bor. O'zbekiston Turkiyaning tashqi siyosatida muhim o'rin tutadi. Bugungi kunda Toshkent Anqaraning Markaziy Osiyodagi eng muhim hamkorlaridan biridir. Rivojlanayotgan bozor, iqtisodiyotni bosqichma-bosqich liberallashtirish, qulay sarmoyaviy muhit, boy tarix, shaharlar – bularning barchasi Turkiya uchun juda qiziq. Ishonch bilan ayta olamanki, ikki tomonlama munosabatlarimizning istiqboli porloq.
Biroq O'zbekiston-Turkiya hamkorligi tarixida hammasi u qadar ham silliq kechmagan. Siyosiy keskinlik tufayli munosabatlar yomonlashgan davrlar ham bo'lgan. Masalan, 1990-yillarning ikkinchi yarmida Turkiyaga qochgan siyosiy muxolifat yetakchilarini Anqara Toshkentga topshirishdan bosh tortgani shunday burilishning nuqtasi aylangan. Shundan so'ng do'stlik darajasi keskin pasaya boshlagan. 2016-yilda prezident Shavkat Mirziyoyevning hokimiyatga kelishi bilan hammasi o'zgardi.
Bugun O'zbekiston va Turkiya bir-birini nafaqat ikki tomonlama munosabatlar doirasida, balki xalqaro tashkilotlar darajasida ham qo'llab-quvvatlovchi strategik hamkorlardir. Turkiya siyosatchisi, sobiq tashqi ishlar vaziri, Buyuk Millat Majlisining 20-spikeri Hikmet Chetin uz30.media nashriga bergan eksklyuziv intervyusida O'zbekiston-Turkiya hamkorligining istiqbollari haqida gapirdi.
Tahrir .: Oʻtgan hafta Istanbulda turkiy davlatlar rahbarlarining sammiti boʻlib oʻtdi va unda bir qator muhim qarorlar qabul qilindi. Turkmaniston kuzatuvchi davlat maqomiga ega bo'ldi, "Turk dunyosining istiqbollari – 2040" konsepsiyasi qabul qilindi va tuzilmaning o'zi Turkiy davlatlar tashkiloti (TDT) deb nomlandi. TDTni qanday kelajak kutmoqda? Uning nafaqat iqtisodiy va siyosiy, balki harbiy ittifoqqa aylanish niyati bormi?
- Turkiy davlatlar tashkiloti kengayishda davom etadi. Ittifoqqa kiruvchi har bir davlat o'ziga xos resurslar va imkoniyatlarga ega; ulardan o'zaro manfaatli foydalanish TDTga kiruvchi barcha mamlakatlar iqtisodiyotini yuksaltirishga yordam beradi. Ittifoq mintaqaviy muammolarni hal qilish va mintaqadagi inqirozli vaziyatlarni bartaraf etishda ishtirok etishga chaqiriladi.
Tashkilot harbiy bo'lib qolmaydi. Hech bo'lmaganda Turkiya va ittifoqning boshqa a'zolari allaqachon turli harbiy bloklarning bir qismi bo'lgani uchun ham. Bu iqtisodiy va siyosiy hamkorlik, mintaqaviy muammolarni hal qilishda birdamlik ifodasi bo'ladi.
O'zbekiston Turkiy davlatlar tashkilotining muhim a'zosidir. Bundan tashqari, Toshkent Anqaraning Markaziy Osiyodagi eng muhim hamkorlaridan biridir. Hamkorlikni mustahkamlash ikki tomonlama munosabatlar manfaatlariga ham, turkiy davlatlar ittifoqining umumiy manfaatlariga ham javob beradi.
Tahrir .: Turli tarixiy davrlarda O'zbekiston va Turkiya ikki tomonlama munosabatlarning turli bosqichlarini bosib o'tgan. Biz ular juda past nuqtada bo'lgan vaqtlarni eslashimiz mumkin. Sizningcha, bu ittifoq rivojiga to'sqinlik qiluvchi omilga aylanishi mumkinmi?
- Yo'q. O'zbekiston SSSR tarkibida bo'lgan davrda ham diplomatik munosabatlarimiz saqlanib qolingan. Biz uchun O'zbekiston juda muhim hamkordir. Aholisining salmoqli qismini oʻzbek turklari tashkil qiladi va biz respublikani madaniy va etnik jihatdan oʻzimizga yaqin va doʻstona deb bilamiz. Turkiy tillar ichida (ozarbayjon tilidan keyin) biznikiga eng oʻxshashi oʻzbek tilidir. Men shaxsan bu yaqinlikni his qildim. Tashqi ishlar vaziri bo'lganimda bu yerlarga tez-tez borishga to'g'ri kelardi va o'zbek tilini juda yaxshi tushunardim.
Oldingi kelishmovchiliklarimizga qaramay, biz doimo muloqot qila olganmiz. Ha, Turkiya Muhammad Solihga boshpana berganida munosabatlar og'ir davrni boshidan kechirganini eslaymiz, bu Prezident Karimovga unchalik yoqmagan. Shundan so'ng Turkiya rahbari Sulaymon Demirel menga bu masalani hal qilish uchun O'zbekistonga borishni topshirgan. Ikki kun ichida har ikki tomonning sa'y-harakati evaziga yaxshi natijalarga erishganmiz.
Bizni ko'p narsa bog'lab turadi va oramizda hech qachon kelishmovchilik bo'lmagan. Mamlakatlarimiz bir-biriga qanchalik kerakliligini doimo yodda tutishimiz kerak. Xalqlarimiz deyarli bir tilda gaplashishadi, madaniyati, dini, urf-odat va an'analari jihatidan juda yaqin. Qardoshlik rishtalari Turkiya va O'zbekiston xalqlarini azaldan birlashtirib kelgan.
Tahrir .: Istanbul sammitida yetakchilar afgʻon ichidagi inqirozni hal qilish masalasini muhokama qilishdi. Jahon hamjamiyati asta-sekin Kobulning yangi hukumati bilan aloqa o'rnatishga kirishmoqda. Respublikada vaziyat qanday rivojlanadi, terrorizmning tarqalishini yengish mumkinmi?
- Amerika Afg'onistonga tinchlik va demokratiya shiorlari bilan bostirib kirdi, ammo 20 yil ichida hech narsaga erisha olmadi. Endi ko'rib turibmiz: ular yutqazib qochib ketishdi. Jahon hamjamiyati bu gal afg'on xalqidan yuz o'girib, ularni o'z holiga tashlab, respublikada bo'layotgan voqealarga ko'zini yumgani juda achinarli.
Tolibonning bayonet qilishicha, rasmiylar dunyo tomonidan tan olinishi uchun harakat qilishmoqda. Shuning uchun ular aloqa o'rnatishga harakat qilib, ijobiy signallar yubormoqdalar. Biroq, biz Tolibon tomonidan odamlarning, ayniqsa ayollarning tahqirlanayotganiga guvoh bo'ldik. Menimcha, ular o'zgarishmagan. Tolibon avvalgi pozitsiyalarida qoladi va mamlakatni shariat qonunlari asosida boshqarishadi.
Tolibon terrorchi tashkilotlar bilan - na IShID, na Al-Qoida bilan kurasha olmaydi, deb hisoblayman. Bitta yo'l bor: qo'shni davlatlar bu vaziyatni hal qilish uchun umumiy choralar ko'rishlari kerak. Bu masalada turkiy davlatlarning tashkiloti katta ahamiyatga ega bo'ladi.
Tahrir .: O'zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Afg'onistonni yakkalab qo'ymaslikka va terrorchilik tendensiyalarining rivojlanishiga to'sqinlik qilishga chaqirmoqda. O'zbekistonning bu boradagi harakatlarini qanday baholaysiz?
— O'zbekiston, albatta, ko'p ish qilmoqda, lekin bu masala faqat O'zbekistonga tegishli, deyish noto'g'ri. Barcha qo'shni davlatlarning xavfsizligi bir-biriga bog'liqdir. Shuning uchun ularning qochqinlar oqimi va terrorizm tahdidiga qarshi birlashishi juda muhimdir. Mintaqadagi barcha davlatlar Afg'onistonning inklyuziv davlat sifatida shakllanishiga harakat qilishlari kerak. Muhimi, izchil siyosat.
Tahrir .: Rasmiy Toshkent oʻz hududida afgʻon qochqinlarini qabul qilishdan bosh tortganini maʼlum qildi. Bu haqida qanday fikrdasiz?
- Bu to'g'ri siyosat. Qochqinlarni kiritmaslik kerak, chunki bu O'zbekistonning o'zida ham, butun mintaqada keskinlikni keltirib chiqaradi. Bular fursatdan foydalanib boshqa davlatlarga kirib olishni istaydigan terrorchilar va ekstremistlar bo'lishi mumkin. Afg'onistonlik qochqinlarga gumanitar yordam ko'rsatish orqali yordam berish mumkin va lozim, lekin bu chegaralar ochilishi kerak degani emas.
Tahr.: Turkiya va Oʻzbekiston oʻrtasidagi ikki tomonlama munosabatlar taqdirini qanday koʻrasiz?
– O'zbekiston Markaziy Osiyodagi eng rivojlangan va salmoqli davlatlardan biridir. Bu buyuk tarixga ega mamlakat. Rivojlanishda davom etar ekan, respublika bundan-da katta muvaffaqiyatlarga erisha oladi, bunga uning xalqaro tashkilotlardagi keyingi ishtiroki yordam beradi.
O'zbekiston va Turkiya o'rtasidagi ikki tomonlama munosabatlarni, do'stligimizni yuksak qadrlayman. Lekin ishonchim komilki, ularning rivojlanishi va kuchayishi uchun hali ham istiqbollar bor. O'zbekiston Turkiyaning tashqi siyosatida muhim o'rin tutadi. Bugungi kunda Toshkent Anqaraning Markaziy Osiyodagi eng muhim hamkorlaridan biridir. Rivojlanayotgan bozor, iqtisodiyotni bosqichma-bosqich liberallashtirish, qulay sarmoyaviy muhit, boy tarix, shaharlar – bularning barchasi Turkiya uchun juda qiziq. Ishonch bilan ayta olamanki, ikki tomonlama munosabatlarimizning istiqboli porloq.